Kostrzyn (niem. Kostschin), jest jednym z najstarszych miast Wielkopolski, którego historia sięga czasów piastowskich.

Jak głosi tradycja, miejscowość wzięła swą nazwę od rycerza Kostro, który ponoć miał tu swoje włości i otrzymał przywilej założenia osady pod nazwą Kostrzyn. Osadnictwo okolic Kostrzyna jak wskazują najstarsze znaleziska archeologiczne - sięga środkowej epoki kamienia od 8000 do 4500 lat p.n.e.

Źródła pisane wspominają Kostrzyn pod koniec XII wieku. W dokumencie z 1187 roku biskup poznański Benedykt potwierdza nadanie dziesięcin w opolu [słowiańska wspólnota rodowo-terytorialna z okresu plemiennego, a później najniższa jednostka administracyjno-podatkowa w Polsce średniowiecznej] kostrzyńskim (w zapisie: in Costrinensi provincia) przez swego poprzednika biskupa Radwana zakonowi joannitów poznańskich. Już wtedy Kostrzyn był znaczącym ośrodkiem administracyjnym. W skład opola kostrzyńskiego wchodziły wsie: Jagodno, Sanniki, Rujsce, Górka, Glinka, Koszuty, Kleszczewo i Czerlejno, a także również Jezierce i Siedlec.

11 listopada 1251 r. książę wielkopolski Przemysł I lokował Kostrzyn miastem na prawie niemieckim, wzorując się na Rogoźnie. Jest to jedna z najstarszych udokumentowanych lokacji miejskich w Wielkopolsce, wyprzedzająca o 2 lata Poznań. Pierwszym wójtem Kostrzyna był Hermann.

ZOBACZ TAKŻE: Poznań jest miastem już od 770 lat

"W imię Pańskie Amen. To co się uważa za postanowione przez naszych przodków nie doszłoby do wiadomości naszych czasów, gdyby nie przechowały tego usługi pisma. Wobec powyższego My Przemysł, z Bożej Łaski książę Polski, pragniemy, aby było wiadome wszystkim chrześcijanom, do których niniejsze pismo dotrze, że z naszej niekłamaną woli nadaliśmy sołtysowi Hermanowi pełną władzę osadzenia miasta wolnego Kostrzyn na prawie niemieckim, a mianowicie na takim samym jakim posługują się nasi przybysze w Rogoźnie, pod tym warunkiem, że wszyscy zamieszkujący rzeczone miasto, będą wolni przez trzy lala od wszystkich świadczeń, po upływie których My otrzymamy z każdego łanu jeden wiardunek w srebrze i jako dziesięcinę po trzy korce – jeden pszenicy, dalszy żyta, trzeci owsa, natomiast z miejsc od każdego dworu otrzymamy po pół skojca w srebrze. Od wszystkich zaś sądów w obrębie lokacji rzeczonego sołectwa My otrzymamy po dwa denary a sołtys trzeci, otrzyma on też ósmą część łanów. Ponadto wszelkie prawa, które mają inne miasta wolne Niemców oni także mieć będą. Natomiast od wszelkich pozwów polskich i podatków, które Niemcy zwykle nie uiszczają My ich w całości i ogólnie zwalniamy. Aby zaś te postanowienia pozostały obowiązujące i nienaruszone w czasach obecnych f przyszłych, uważaliśmy za słuszne niniejszemu dokumentowi nadać większą moc przez wyciśnięcie naszej pieczęci.
Dań w Pobiedziskach roku Wcielenia Pańskiego tysięcznego dwusetnego pięćdziesiątego pierwszego w dzień świętego Marcina".

Kostrzyn jest również jednym z najwcześniejszych ośrodków parafialnych w archidiecezji poznańskiej datowanym na XII wiek. W 1298 roku na prośbę Jolanty, ksieni klasztoru klarysek w Gnieźnie, miasto i wieś Kostrzyn wraz z patronatem kościoła oraz wsiami Libartowem, Strumianami i Siedlcem zostały nadane temuż zakonowi przez księcia Władysława Łokietka. Zakon klarysek utrzymał w swoim posiadaniu miasteczko i wsie do końca XVIII wieku, tj. do przejścia Kostrzyna pod panowanie Królestwa Prus. W XVI wieku staraniem klarysek gnieźnieńskich wzniesiono w Kostrzynie obecną murowaną świątynię w stylu późnogotyckim – kościół pod wezwaniem świętych apostołów Piotra i Pawła. W 1602 roku utworzony został dekanat kostrzyński obejmujący 14 parafii.

Kościół św. Piotra i Pawła, 1925 r.

Kostrzyn należał do małych, ale dobrze zorganizowanych miast, które posiadały szkołę, łaźnie miejską i ratusz - siedzibę burmistrza i rady. Mieszkańcy Kostrzyna zajmowali się głównie rolnictwem i rzemiosłem - dominowały cechy rzemiosła, takie jak: szewc, rzeźnik, garncarz, piwowar, mleczarz czy kuśnierz. W 1477 r. było tu 7 cechów, które jednocześnie pełniły funkcje bractw kościelnych.

W XVI wieku nastąpił rozwój miasta, ożywieniu uległ szlak handlowy z Poznania do Warszawy. W 1503 roku odbył się w Kostrzynie sejmik szlachecki w sprawie poborów i pospolitego ruszenia. Mieszczanie kostrzyńscy potrafili zabiegać o liczne przywileje, które nadawali miastu i cechom królowie polscy: Zygmunt Stary, Stefan Batory, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski i inni.

Kostrzyn kilkakrotnie był niszczony przez najazdy wojsk. W 1331 roku miasto zostało spalone przez Krzyżaków. Kostrzyn został poważnie zniszczony w czasie najazdów szwedzkich w 1656 i w 1705 roku, kiedy to między innymi zrujnowane zostały obydwa kościoły.
O odbudowie kościoła farnego przypomina łaciński napis na zabytkowym dzwonie z 1712 r. : "Co wroga ręka Szwedów zburzyła, szczodrobliwością mieszczan kostrzyńskich zostało odbudowane".

W latach późniejszych miasto ucierpiało podczas przemarszu wojsk pruskich, napoleońskich i rosyjskich, które w 1813 r. spaliły ratusz na kostrzyńskim rynku.

Wielkie pożary miały miejsce również w 1498, 1528 i 1580 roku. 16 września 1644 roku miasteczko zostało podpalone przez Andrzeja Przywartego. Spłonęły wówczas ratusz, mielcuch, browar, stodoły i spora część zabudowy Kostrzyna. Miasto nękane bywało również przez zarazy. Podczas jednej z epidemii w 1655 roku zmarło 270 mieszkańców Kostrzyna. W chwili wkroczenia do miasteczka wojsk pruskich u schyłku XVIII wieku Kostrzyn liczył 771 mieszkańców, w mieście były czynne szkoła, poczta, ratusz, dwa gościńce i cztery wiatraki.

Kostrzyn prawie przez cały okres I Rzeczpospolitej należał do powiatu poznańskiego. W wyniku zmian administracyjnych w 1791 r. wszedł w skład powiatu śremskiego, do którego należał do 1815 roku.

Mapa Kostrzyna i okolic, 1802 r.

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w sierpniu 1794 r. powstańcy zajęli miasto i aresztowali pruskich urzędników. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r. w Kostrzynie stacjonowały oddziały legii polskiej gen. Henryka Dąbrowskiego. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. Kostrzyn znalazł się w Wielkim Księstwie Poznańskim, w zaborze pruskim.

Kostrzynianie aktywnie uczestniczyli w zrywach niepodległościowych. W 1848 roku, podczas Wiosny Ludów, ogłoszono w Kostrzynie niepodległość Polski i zrzucono z budynków orły pruskie. Podczas powstania wielkopolskiego 1918-1919 Kostrzyn zorganizował kompanię oraz pluton powstańczy.

20 października 1939, w ramach Operacji Tannenberg, Niemcy rozstrzelali na rynku 27 wytypowanych wcześniej mieszkańców – głównie nauczycieli, a także lokalnych patriotów i przedstawicieli inteligencji. Czynny udział w wytypowaniu mieszkańców mieli przedstawiciele miejscowej mniejszości niemieckiej.

Mapa Kostrzyna z 1944 roku

W 1887 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Poznaniem i Wrześnią. W 1895 r. w Kostrzynie powstała pierwsza fabryka, należąca do Antoniego Markiewicza. Produkowano w niej pierniki.

Rysunek przedstawiający fabrykę pierników i makaronu, I połowa XX w.

W 1908 roku w Kostrzynie zbudowano własną elektrownię.

Elektrownia, 1935 r.

18 lipca 1959 roku, przez centrum miasta przejechał Władysław Gomułka wraz z radzieckim przywódcą Nikitą Chruszczowem.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa poznańskiego.

W czerwcu 2000 roku, Kostrzyn gościł ówczesnego Prezydenta Polski Aleksandra Kwaśniewskiego.

Najstarszym zabytkiem w Kostrzynie jest położony na południe od Rynku, późnogotycki kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, spalony podczas wojen szwedzkich, a odbudowany w 1791 r.

Cenny historycznie jest kompleks domów mieszczańskich znajdujących się wzdłuż ulicy Średzkiej, pochodzących z XVIII wieku (najstarsze z nich są – nr 30 i 35).

ulica Średzka, 1849 r.

Wokół Rynku znajdują się kamieniczki, zbudowane pod koniec XIX wieku. Pod numerem 16 znajduje się najstarsza XVIII-wieczna kamieniczka, ustawiona szczytem do południowych pierzei. Naprzeciwko, u wylotu ulicy Kościelnej znajduje się zachowana Brama Cechowa z godłem miasta i herbem rzemiosł.

W południowo-wschodniej części kostrzyńskiego Rynku, niedaleko skrzyżowania ulic Średzkiej i Wrzesińskiej stoi Słup Światowida spełniający rolę drogowskazu, pokazującego drogę na Ostrów Lednicki.

Wśród cenniejszych zabytków w Kostrzynie są jeszcze: budynek dawnej poczty dyliżansowej mieszczącej się przy ulicy Poznańskiej i dworek z początku XIX wieku przy ulicy Kościuszki 33. Z kolei na cmentarzu parafialnym znajduje się grób powstańca z 1863 r. oraz mogiły powstańców wielkopolskich i pomordowanych w latach okupacji.

* - artykuł powstał na podstawie książki Kazimierza Matyska "Dzieje Kostrzyna"

Rynek w Kostrzynie pod koniec XIX wieku

Rynek w Kostrzynie, 1900 r.

Rynek w Kostrzynie, 1912 r.

Rynek w Kostrzynie, 1913 r.

Rynek w Kostrzynie, 1935 r.

Ulica Poznańska, 1935 r.

Rynek w Kostrzynie, 1962 r.

Rynek w Kostrzynie, 1964 r.

Fot: mat. arch, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, fotopolska.eu

ZOBACZ TAKŻE: Cudze chwalicie, swego... nie znacie

ZOBACZ TAKŻE: Stara mapa miasta Kostrzyn i gminy

ZOBACZ TAKŻE: Symbole

ZOBACZ TAKŻE: Charakterystyka Gminy Kostrzyn

ZOBACZ TAKŻE: Wybitny pedagog, działacz oświatowy i społecznik – równo 200 lat temu urodził się Ewaryst Estkowski

ZOBACZ TAKŻE: Powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Kostrzyńskiej

ZOBACZ TAKŻE: Powstały projekty maskotki gminy Kostrzyn